(487) SAM70+, over zonden en het goede voorbeeld

Zaterdag 16 april 2016

Hooiwagen en Heremieten

De band tussen stad Den Bosch en schilder Jeroen Bosch - naar de stad vernoemd - is zo groot dat het Jheronimus Bosch Art Center al een aantal jaren zijn complete werken vertoont. De kern van de reproducties is de verzameling drieluiken, schilderijen en tekeningen, aangevuld met uitvergrote driedimensionale figuren, een serie wandtapijten en een reconstructie van zijn schilderatelier.

Panelen en drieluiken zijn doorgaans in opdracht gemaakt. Thema’s zijn voor het merendeel ontleend aan de Bijbel, het lijden van Christus en het laatste oordeel komen vaak voor. Heiligen vormen het goede voorbeeld. De zondige mensheid staat centraal in de ‘Hooiwagen’ en de ‘Tuin der lusten’. De Hooiwagen hangt in het Prado Museum in Madrid. Bij gesloten zijluiken zie je een voorstelling van de Marskramer, symbool voor de mens op zijn levenspad. Een marskramer is altijd op weg om spullen te verkopen, zoals de mens door het leven reist. 

Open de luiken van het schilderij en je ziet links het aardse paradijs. Op de voorgrond worden Adam en Eva uit het paradijs verdreven, waarmee Bosch de gevolgen van het zondigen benadrukt. Op het middenpaneel loopt iedereen achter de hooiwagen aan, in de hoop wat hooi te kunnen bemachtigen. Hooi heeft hier de symbolische betekenis van geld en bezit. Er wordt om gevochten, anderen wagen zelfs hun leven ervoor. Niemand heeft in de gaten dat duivels de kar voorttrekken. Blind van hebzucht gaan de graaiers rechtstreeks naar de hel - het rechterpaneel.

Ook uit het Prado is het bekendste werk van Jeroen Bosch, het drieluik ‘Tuin der lusten’. Door de eeuwen heen niet altijd goed begrepen, maar de interpretatie staat wel vast. Het linker luik laat het huwelijk tussen Adam en Eva zien. Konijntjes achter Eva symboliseren de opdracht voor de mens: wees vruchtbaar, bevolk de aarde.

Het middenpaneel lijkt op het linker luik, op een voortzetting van het paradijselijke leven. De geschetste symboliek komt voort uit het Middelnederlands. Wie hiermee vertrouwd is, bemerkt dat het heden is afgebeeld met in de hoofdrol de mens die zich aan wellust bezondigt. Alom ontdek je verwijzingen naar seksualiteit. Wie hierin volhardt, zo houdt Bosch ons voor, eindigt in de hel met een magnifiek geschilderd vuur - uiterst rechts.

Wij waren onlangs in de Gallerie dell’Academia in Venetië. Daar hangt het ‘Heremietendrieluik’, waarop Jheronimus drie kluizenaars heeft afgebeeld. Centraal Sint-Hiëronymus, die tot een gekruisigde Christus bidt. Om bij de les te blijven pijnigt hij zichzelf met een kei in zijn hand. Met zijn andere hand wijst hij op een plankje, waarop een eenhoorn, symbool voor reinheid en maagdelijkheid. Sint-Antonius - linker luik - wordt zwaar op de proef gesteld door een naakte vrouw. Hij slaat zijn ogen neer en vult zijn kan met water. Op het rechter luik trekt heilige Sint-Egidius zich in het bos terug om te bidden. God stuurt hem een hinde, die hem met haar melk voedt.

Kluizenaars die eenzaam hun weg gaan, te midden van een slechte wereld. Hebben Bosch’ afbeeldingen tegenwoordig nog steeds een voorbeeldfunctie?