Recensie 'De razzia's van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam'

Op donderdag 25 februari 2021 werd voor de tachtigste keer de Februaristaking 1941 herdacht. In beperkt gezelschap, zonder publiek, zonder defilé. Deze staking maakte nationaal en internationaal grote indruk, de enige algemene politieke staking in Europa tegen anti-Joodse maatregelen van de nazi’s in bezet gebied. Vele tienduizenden burgers in Amsterdam (en elders in ons land) legden het werk neer om voor de vervolgde Joodse bevolking op te komen. Aanleiding waren de eerste razzia’s in Nederland in de Tweede Wereldoorlog, op 22 en 23 februari in de hoofdstad gepleegd.

De 11-e februari heeft voor mij speciale betekenis. Het is mijn geboortedag in 1946 te Amsterdam. Rond het eind van de Tweede Wereldoorlog verwekt (mei 1945), noem ik mijzelf wel eens een ‘bevrijdingskindje’. Vijf jaar vóór ik ter wereld kwam, gingen in 1941 in de avond van de 11-e februari marcherende en zingende WA-ers (Weerafdeling) naar het Waterlooplein om Joden in elkaar te slaan. Een knokploeg schoot de Joden te hulp, het kwam tot een treffen. Wapenstokken, ploertendoders en ijzeren staven kwamen eraan te pas, sommigen zeiden dat er werd geschoten. Na afloop lag WA-man Koot met zwaar hoofdletsel op straat. Drie dagen later overleed hij.

De Duitse bezetter toonde in reactie op die gebeurtenis zijn ware aard door op 22 en 23 februari 1941 vierhonderd Nederlandse Joodse mannen in Amsterdam op te pakken en te deporteren. Deze razzia’s leidden tot een golf van ontzetting en werden aanleiding voor genoemde Februaristaking.

In zijn monumentale levenswerk – uit de periode van 1969 tot 1991 –, te weten ‘Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’, heeft dr. L. de Jong er over geschreven. Als babyboomer van net na de oorlog maakte ik de trieste oorlogsjaren niet mee. De duizenden pagina’s in veertien delen, niet minder dan 29 banden, van Lou de Jong las ik wel.

Terwijl de razzia’s en met name de Februaristaking van tachtig jaar geleden net zijn herdacht, krijg ik het boekwerk van historica Wally de Lang (Uitgever Atlas Contact) onder ogen. Onder de titel ‘De razzia’s van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam’ reconstrueert zij de geschiedenis van die razzia’s, die in de geschiedschrijving in de schaduw van de Februaristaking stonden. In jarenlang onderzoek achterhaalt de schrijfster een onbekend deel uit de historie van het lot van 389 Joodse mannen. Toen Wally de Lang, gespecialiseerd in Joodse geschiedenis, aan haar onderzoek begon, bestond niet eens een volledige namenlijst van de slachtoffers. Haar gedane ontdekkingen zijn zeer schokkend, té gruwelijk om te bevatten. Zij brengt tot nu toe onbekende feiten aan het licht over de manier, waarop de gedeporteerde mannen aan hun einde zijn gekomen.

Wally de Lang moet zéér gedreven zijn om tot het schrijven van dit boek te komen. Uit haar voorwoord begrijp ik dat zij vaak te horen krijgt: “Kies je een volgend keer een leuker onderwerp?”. Naar mijn mening een voor de hand liggende vraag, want van het onderhavige thema wordt de lezer niet opgewekt. Toch heb ik de goed leesbare uitgave – zij het met ingehouden adem – in één ruk gelezen, 294 pagina’s tekst plus bijlagen met persoonlijke informatie over slachtoffers. Het moet voor Wally de Lang eveneens een ‘levenswerk’ zijn geweest. Hoe uitermate triest het verhaal ook, mijn waardering kan dit werk van de schrijfster, specialiste in Joodse geschiedenis, zeker wegdragen. Het maakt mij als lezer opnieuw en keihard bewust van oorlogsverschrikkingen.

Achtergrond en aanleiding van de razzia’s worden nauwgezet geduid, evenals wat er achter de schermen speelde. Kampen Schoorl, Buchenwald, Mauthausen en Hartheim komen met hun mensonterende wandaden in beeld. In het laatste hoofdstuk wordt de Erfenis van de massamoorden belicht. Nee, een mens wordt hier verre van vrolijk van, maar het levert een indringend besef op: hoe belangrijk en waardevol de vrijheid is!

De 389 weggevoerde mannen krijgen door Wally de Lang ieder persoonlijke aandacht, die de vorm van een monument aanneemt. Hun persoonlijke verhalen zijn bovendien te vinden op themasite http://www.amsterdam.nl/stadsarchief/themasites/razzia. Naast het veel indruk op mij makende boek en de indrukwekkende themasite zal in het Stadsarchief Amsterdam een tentoonstelling te zien zijn, waarin iedere Joodse man, die bij de razzia’s van 22 en 23 februari 1941 is opgepakt, zijn eigen plek krijgt. Zoals op de achterzijde van het boek staat vermeld: ‘Het is van grote menselijke en historische betekenis dat de schrijfster het lot en het einde van deze mannen heeft achterhaald en geboekstaafd’.

Voor wie zijn vrijheid lief is, van jong tot oud: lees deze geschiedenis en bekijk de themasite.