(133) SAM69+, over werfgeschiedenis aan het IJ

Dinsdag 28 april 2015

Kranen en Kunststad

‘De werf is dood, lang leve de werf’. De NDSM-werf in Amsterdam-Noord ontwikkelt zich van rauw, verlaten terrein naar hippe mix van ‘wonen, werken, onderwijs, vermaak en uitgaan’. Het gebied, waar in 1894 de Nederlandsche Scheepsbouw Maatschappij een werf opzet, waar eeuwen daarvoor al VOC-schepen worden getimmerd, is door een culturele voorhoede ontdekt. Ik ontdek het een paar jaar geleden op visite bij solozeiler Henk de Velde, die er zijn catamaran Juniper op de werf ‘Rhebergen’ als tijdelijke thuishaven heeft aangemeerd.

‘Nederlandsche Dok en Scheepsbouw Maatschappij’, eerder NSM, bestaat tussen 1894 en 1979. NSM bouwt in 1910 in zijn machinefabriek op Oostenburg de eerste door dieselmotoren aangedreven tanker ter wereld. Naarmate schepen groter worden, ontstaan ruimteproblemen in het Oosterdok. Het waterpeil moet zo worden verhoogd dat kelders aan het Rokin onder water lopen. In 1919 valt het besluit om een nieuwe werf aan de overkant van het IJ te bouwen. NSM groeit uit tot de grootste scheepswerf ter wereld, met de bouw van vrachtschepen, mammoettankers en luxe passagiersschepen als Oranje, Johan van Oldebarnevelt en Marnix van St. Aldegonde. In 1920 stichten Amsterdamse rederijen scheepsreparatiewerf ‘Nederlandsche Dok Maatschappij’. NSM en NDM fuseren in 1946 tot NDSM. Op negentig hectare grond neemt het nieuwe bedrijf bijna twee kilometer oever aan de noordzijde van het IJ in beslag. In het najaar van 1978 komt aan de activiteiten van NDSM een einde.

Na verloop van tijd bezetten krakers leegstaande gebouwen op het terrein. ‘Broedplaatsen’, woon- en werkruimten voor kunstenaars, ambachtslieden en bedrijfjes ontwikkelen zich. Zij verenigen zich in Stichting Kinetisch Noord. Kunstenaars nemen afgedankte trams in gebruik. Voorzieningen voor een jachthaven worden aangelegd. Zeshonderd meter lange golfbrekers breken de golven van het IJ, als de HISWA hier voor het eerst plaatsvindt. Jaarlijks wordt het Over het IJ Festival georganiseerd. Het rebelse Robodock-festival laat tussen de puinhopen prachtige dingen ontstaan en trekt muziek- en theaterliefhebbers naar de overkant van het IJ.

Kunstenaars, krakers en skaters bezetten de grote scheepsbouwloods. Onder primitieve omstandigheden, maar met zeeën van ruimte en vrijheid doen zij hun ‘ding’. Het gemeentebestuur beseft dat kunstenaars een belangrijke plaats in de stad innemen. Het leidt tot oprichting van ‘Bureau Broedplaatsen’ en de start van de ‘Kunststad’ op het NDSM-terrein, waar zo’n 250 kunstenaars en creatieve bedrijfjes huizen.

Horeca-voorlopers slaan ook hun tenten op. Café-restaurant ‘Noorderlicht’ huist al jaren in een soort plastic loods. Met Henk de Velde lunch ik er. Vereniging De Toekomst adopteert blikvanger Kraan 7 om hem te voorzien van een cockpit, van waaruit bezoekers de omgeving kunnen overzien. De kolos gaat als bewegende uitkijktoren over driehonderd meter kraanbaan pendelen. De 65 meter hoge Kraan 13 is op het NDSM-terrein gedemonteerd, in Franeker opgeknapt en tot luxe hotel verbouwd. Op de voormalige werf staat nu ‘Faralda NDSM Kraan Hotel’, bestaande uit drie hotelsuites en een televisiestudio.

Onontgonnen plekjes, nutteloze muren en een vervallen loods zijn er ook nog op het terrein. Dan besef je als argeloze bezoeker ineens dat hier nog scheepsbouwgeschiedenis leeft.