Favela-wandeling in Rio of São Paulo?

Vormen wij ons binnenkort een beeld van de favela’s in Brazilië? De steden Rio de Janeiro en São Paulo bieden ons die kans. Rio telt bijna zeshonderd, São Paulo ruim twaalfhonderd sloppenwijken, de sociale fenomenen met de naam favela. Beeldvorming lijkt romantisch, maar de krottenwijken - meestal aan de rand van de stad - staan voor sociale uitsluiting. Alleen al de hygiënische omstandigheden zijn beneden alle peil.

Het woord favela komt van fave (boon). Het is ontstaan na de ‘Oorlog van Canudos’ in 1895-1896. Het Braziliaanse leger omsingelde het stadje Canudos - in Noordoost Brazilië - vanaf heuvel ‘Morro da Favela’, waar veel favela-planten groeiden. Na de oorlog kregen de soldaten geen soldij meer. Zij bouwden geïmproviseerde huizen op een heuvel bij Rio, een plek die zij toen favela noemden, naar de heuvel waarop zij tijdens de opstand van de Canudos hadden gekampeerd.

De macht in de huidige favela’s is in handen van bendes die in drugs handelen. Criminele jeugdbendes sluiten deals met druggebruikers, lucratieve business die prestige en autoriteit oplevert. Jonge bendeleiders zorgen voor hun omgeving voor sportieve of sociale voorzieningen. De bendes worden door de politie aangemoedigd en bewapend en beslechten onder elkaar een strijd op leven en dood. Elke favela leeft onder het juk van een ‘quadrille’, goed georganiseerde, tot de tanden bewapende jonge adolescenten.

De bevolking van favela’s wordt enerzijds gegijzeld door politiebendes die overvallen plegen of ongekend wrede moordpartijen organiseren, en anderzijds door ‘bandieten’ die onder die druk machtiger worden en hun bewapening opvoeren. In de favela’s van Rio veroorzaken oorlogen tussen bendes, ‘bandieten’ en corrupte politie jaarlijks honderden doden. Overigens spelen zich ook regelmatig schietpartijen in het centrum van de steden af, vooral in Rio, om druk op de openbare macht uit te oefenen. In São Paulo worden zelfs politiebureaus en banken aangevallen.

Argentijnse cineast Hector Babenco maakte de opmerkelijke film Pixote, a lei do mais fraco over de verschrikkingen in Braziliaanse achterbuurten. ‘Het recht van de zwakste’, grimmig drama over het tienjarig straatjongetje Pixote uit São Paulo dat als volwassen crimineel leeft, is een rauwe film uit 1981 met een gewelddadig realisme. Prostitutie, moord, het joch draait er zijn hand niet voor om. In zijn verbijsterende leven als weeshuiskind is hem één moment van geborgenheid in de van ellende vergeven film gegund. Na een vuurgevecht kruipt hij dicht tegen hoer Pera aan, om zich vervolgens als een baby door haar te laten troosten. In de misdadige wereld van drugs, prostitutie en afpersing wordt het joch zelf een moordenaar.

(NB. Acht jaar na de opnamen wordt hoofdrolspeler Fernando Ramos da Silva door de politie doodgeschoten).

Wij zullen het onder geen enkel beding in ons hoofd halen om met z’n tweetjes een wandelingetje door een favela te maken. Na ons stadsbezoek aan Rio en São Paulo kunnen we thuis altijd nog eens de films ‘Pixote, a lei do mais fraco’, ‘Cidade de Deus’ (die zich afspeelt in de gelijknamige favela in Rio), ‘Tropa de Elite’ (bekroond op festival Berlijn 2008) of de documentaire ‘Favela Rising’ bekijken.